Osada położona u stóp Łysej Góry, będąca w starożytności (czyli od ok. II w. p.n.e. do ok. IV w. n.e.) centralnym ośrodkiem prastarego zagłębia metalurgicznego, stworzonego i prowadzonego najprawdopodobniej przez ludy germańskie, stanowiące główną substancję etniczną kultury przeworskiej, na której rozwój ogromny wpływ mieli Celtowie – znani powszechnie z dużych osiągnięć w dziedzinie hutnictwa i kowalstwa, potrafiący wykonywać zwłaszcza znakomitą i trwałą broń. Takaż trwała i znakomita broń – m.in. miecze, topory i różnorakie groty – wykonywane były przez starożytnych hutników i kowali u podnóża Łysej Góry, wykarczowanej wówczas – podobnie jak reszta okolicznych terenów – prawie do cna (do wytopu potrzebne były duże ilości węgla drzewnego) i spowitej gęstymi dymami. Jak się przypuszcza, już wówczas Łysa Góra mogła być miejscem pogańskiego kultu, bowiem archeologowie nie odnaleźli na jej szczycie śladów starożytnej działalności hutniczej, natomiast do dziś zachowały się duże fragmenty kamiennego wału, opasującego partie szczytowe góry, uznanego przez badaczy problemu za wał kultowy. Mógł istnieć tam tzw. święty gaj lub jakiś inny rodzaj świątyni.
Wytopy rudy żelaza odbywały się w prymitywnych, jednorazowych piecach, zwanych dymarkami. Wyprodukowane tutaj żelazo, broń i narzędzia trafiały do bardzo odległych zakątków świata barbarzyńskiego, odgrywając – oprócz rozwoju terenu Gór Świętokrzyskich – istotną rolę w rozwoju gospodarczym ludów zamieszkujących tereny położone na płn. od Karpat. Niektórzy też są skłonni zaryzykować tezę, iż w okresie późnorzymskim (350 – 500 r. n.e.) żelazo wyprodukowane w dymarkach świętokrzyskich, pozyskiwane przez plemiona barbarzyńskie prące na płd. i zach., przyczyniło się do upadku świata rzymskiego, czego bezpośrednią przyczyną stała się ekspansja świetnie uzbrojonych i wojowniczych ludów germańskich. Wtedy to najprawdopodobniej waleczni germańscy górnicy, hutnicy i kowale, cofając się pod naporem dzikich Hunów prących ze wschodu, ujęli w swe krzepkie, spracowane dłonie ostatnie wykute pod Łysą Górą miecze i ruszyli na podbój prowincji dogorywającego Imperium Rzymskiego. Niektórzy uważają, iż wówczas mogło dojść do zniszczenia przez Hunów świętokrzyskiego okręgu górniczo – hutniczego. W okresie wędrówki ludów i upadku cesarstwa zachodniorzymskiego na terenie Gór Świętokrzyskich, podobnie jak na większości obszarów ziem polskich, nastąpił najprawdopodobniej głęboki kryzys osadniczy, a najpewniej w VI w. n.e. docierają tu Słowianie. Dalszy rozwój Słupi związany jest mocno z funkcjonowaniem na szczycie Łyśca słowiańskiego przedchrześcijańskiego ośrodka kultu, a następnie z powstaniem tam i działalnością benedyktyńskiego opactwa, które – najprawdopodobniej od XIV w. – staje się najważniejszym polskim sanktuarium, gdzie przybywają rzesze pątników, by pokłonić się słynnym relikwiom Drzewa Krzyża Świętego.
Galeria
